عادل فردوسی‌پور که با لقب "جان ماتسون ایران" شناخته می‌شود، در مطلب خود نگاهی عمقی به فوتبال ایران، بررسی موقعیت فعلی فوتبال این کشور، شرح کوتاهی از تاریخچه باشگاه های لیگ برتر و اشاره به پیشگامان و تاثیرگذاران فوتبال ایران داشته است.
او همچنین مشکلات فوتبال ایران طی سال‌های گذشته، جابجایی‌های جغرافیایی در فوتبال کشور و میزان محبوبیت رشته فوتبال در ایران را شرح داده است.
متن کامل این مقاله به این شرح است:
اگر از هر دوستدار فوتبال در ایران پیرامون دوست داشتنی ترین خاطره فوتبالی اش بپرسید اکثر آنها به روز تاریخی 29 نوامبر 1997 اشاره خواهند کرد که در این روز تیم ملی کشورشان با کنار زدن استرالیا به رقابت های جام جهانی راه یافت.
پس از تساوی یک - یک در تهران، استرالیایی ها در دیدار برگشت بازی حذفی آسیا - اقیانوسیه 2 بر صفر پیش بودند. نتیجه بازی می توانست گل های بیشتری را برای استرالیا به همراه داشته باشد اما به دلیل واکنش های قهرمانانه احمد عابدزاده سنگربان افسانه ای و همچنین خوش اقبالی های ایران در مقاطعی از بازی این امر تحقق نیافت.
ایران به طرزی باورنکردنی از لبه پرتگاه فاصله گرفت. دو گل در پنج دقیقه توسط کریم باقری و خداداد عزیزی و به دنبال آن مقاومت شجاعانه در ثانیه های باقی مانده به شکل معجزه آسایی استرالیا را از بدست آوردن پیروزی محروم کرد و یک جشن واقعی در ایران آغاز شد.
میلیون ها ایرانی شهر را به رنگ قرمز در آورده و با پایکوبی، دو گل حماسی به ثمر رسیده خارج از خانه را جشن گرفتند. از آن لحظه به بعد، فوتبال به داغ‌ترین موضوع در ایران تبدیل شده است و همه از هواداران تعصبی و رسانه‌ها گرفته تا سیاست مداران بزرگ مدت‌ها به بحث درمورد آن می‌پردازند.
* سلطان‌های بی چون و چرا
پیش از انقلاب اسلامی در سال 1979 میلادی، ایران سلطان بی چون و چرای فوتبال آسیا بوده و سه بار پیاپی در سال های 1968، 1972 و 1976 به قهرمانی در جام ملت‌های آسیا دست یافته است. این تیم در جام‌جهانی 1978 به عنوان تنها نماینده آسیا - اقیانوسیه به این رقابت‌ها راه یافت و همچنین چندبار پیاپی در بازی‌های المپیک حضور پیدا کرد.
سراشیبی فوتبال ایران پس از انقلاب شکل گرفت که با جنگ 8 ساله با کشور همسایه، عراق و محرومیت‌هایی همراه شد. راهیابی به جام‌جهانی 1998 نشان داد که فوتبال یک بار دیگر جای خود را در قلب ملت ایران پیدا کرده است. طی یک دهه گذشته فوتبال ایران به رشد پیوسته‌ای دست یافته است. تیم ملی با سهولت نسبی و شماری از ستارگان خود که اکنون در باشگاه‌های اروپایی توپ می زنند به رقابت‌های جام جهانی 2006 راه پیدا کرد.
فوتبال در زندگی بسیاری از ایرانیان نفوذ کرده است. بیش از 12 روزنامه مربوط به فوتبال، روزانه در ایران منتشر می شوند و تمامی دیدارهای لیگ‌های معتبر اروپایی به صورت زنده از شبکه های تلویزیون و به صورت رایگان پخش می‌شوند. شهرآورد بزرگ تهران میان استقلال و پرسپولیس و برنامه تلویزیونی بحث برانگیز 90 که هر هفته پخش می‌شود بیش از 25 میلیون نفر علاقمند را به خود جذب می‌کند.
استقلال و پرسپولیس دو قطب اصلی مقابل هم در فوتبال ایران هستند. نخستین سوالی که هواداران فوتبال در ایران از یکدیگر می پرسند این است که "قرمز(پرسپولیس) هستی یا آبی (استقلال)؟"
سالهاست که این دو باشگاه، قدرت‌های ممتاز فوتبال داخلی بوده و حتی ساکنان شهرهای دیگر هم از هواداران جان سخت این دو تیم هستند. اما این چشم انداز طی سال های گذشته و از زمان آغاز لیگ حرفه ای جدید در سال 2001 تغییر کرده است.
سپاهان، سایپا، فولاد و پاس با قهرمانی خود به دو تیم بزرگ فوتبال ایران تنها سه بار فرصت قهرمانی داده‌اند که دو قهرمانی به پرسپولیس و یک قهرمانی به استقلال رسیده است.
* جابجایی جغرافیایی
پس از آن که سازمان تربیت بدنی تصمیم به تمرکز زدایی فوتبال گرفت، تغییرهای جغرافیایی تحت الفظی نیز شکل گرفت. در حالی که استقلال و پرسپولیس تیم‌های ممتازی به حساب می‌آیند، سایر باشگاه‌های رده بالای تهرانی با وجود موفقیت های درون زمین، با کانون های هواداری کوچکی همراه بوده اند. پروژه دولت، انتقال این باشگاه ها به شهرهای دیگر است.
فصل گذشته پاس که پنج قهرمانی در لیگ و یک قهرمانی در آسیا را در کارنامه دارد، به شهر تاریخی همدان انتقال پیدا کرد. این فصل صبا باتری و پیکان به ترتیب به شهرهای قم و قزوین منتقل شدند، در همین حال گزارش ها حاکی از آن است که راه‌آهن در آستانه انتقال به یکی از استان‌های شمالی قرار دارد.
در یک دهه گذشته، تمامی بازیکنان بزرگ به همراه یکدیگر به خارج از کشور منتقل شده اند. باقری، عزیزی و علی دایی در سال 1997 به بوندسلیگا راه یافتند و پس از جام جهانی 1998 بزرگترین ستارگان ایران به کشورهای آلمان، اتریش، بلژیک و ترکیه انتقال پیدا کردند.
دایی، وحید هاشمیان، رحمان رضایی، جواد نکونام، آندو تیموریان، علی کریمی و مهدی مهدوی‌کیا چندی از لژیونرهای موفق در اروپا بوده‌اند، اما بسیاری دیگر هم برای رسیدن به موفقیت تقلای زیادی کرده اند. آخرین بازیکن ملی پوشی که ایران را ترک کرد، مسعود شجاعی است که راهی اوساسونای اسپانیا شد.
همچنین امارات متحده عربی به نقطه جذب بازیکنان ایرانی تبدیل شده است. حقوق پرداختی در این کشور خوب بوده و بازیکنان با حضور در فوتبال امارات از سبک‌های زندگی دشوار و برنامه‌های زمان بندی سفت و سخت لیگ های اروپایی می گریزند. کریمی دوران اوج خود را در امارات و در باشگاه الاهلی سپری کرد و با وجود نخستین فصل آبرومندانه در بایرن مونیخ (2006-2005)، به خلیج بازگشته و برای تیم های قطری "قطر اس سی" و "السیلیه" توپ زد.
بسیاری صاحب نظران، انتقال ستارگان به امارات را مورد انتقاد قرار داده اند و "دایی" سرمربی جدید تیم ملی نیز بسیاری از این بازیکنان را به این تیم دعوت نکرده است.
در واقع، بازیکنان به طور نسبی حقوق خوبی در ایران دریافت می‌کنند. در حالی که حقوق سالیانه 90 درصد مردم کمتر از 3000 پوند است، اکثر بازیکنان لیگ برتر بیش از 80 هزار پوند درآمد داشته و برخی ستارگان رده بالا نیز بیش از 200 هزار پوند درآمد دارند.
از 18 باشگاه حاضر در لیگ برتر، تنها دو باشگاه دارای مالکان خصوصی هستند که هردوی آنها نیز در نزدیکی ورشکستگی قرار دارند. سایر باشگاه ها نیز به طور مستقیم و یا غیر مستقیم توسط منابع دولتی اداره می شوند.
در سال 2006، دخالت های دولت در مسائل مرتبط با فوتبال، فیفا را برآن داشت که ایران را از حضور در تمامی رقابت های بین المللی محروم کند، هرچند این محرومیت پس از چیدمان کمیته انتقالی فوتبال و انتصاب رئیس جدید فدراسیون فوتبال مرتفع شد.
بزرگترین مشکلی که پیشوایان فوتبال ایران با آن روبرو هستند این است که قالب بندی کنونی هیچ سودی را برای باشگاه ها به همراه ندارد چرا که هیچ درآمد قابل ملاحظه‌ای از فروش بلیت، حق تالیف و تصنیف تجارت محصولات و یا حتی حق پخش تلویزیونی درمیان نیست، اگرچه برخی شرکت‌های صنعتی در فوتبال نقشه هایی برای فرار از مالیات به وجود آورده اند.
همچنین مشکل‌هایی برای تیم ملی ایران وجود داشته است. سیاست مداران خارجی، به محرومیت ایران از حضور در جام جهانی 2006 به دلیل فعالیت‌های موشکی و هسته ای تمایل داشتند. "سپ بلاتر" رئیس فیفا با حمایت از ایران اظهار کرد که فوتبال باید از سیاست جدا باشد و در نتیجه ایران در جام جهانی آلمان بازی کرد. با وجود این، به نظر می رسد طی ماه های گذشته، بازی های دوستانه برابر چارلتون اتلتیک و تیم ملی مصر به دلایل سیاسی لغو شدند.
چنین مشکل‌هایی پیکار ایران در بازی های مقدماتی جام جهانی تحت هدایت "دایی" که روی کار آمدن وی به عنوان سرمربی تیم ملی در فوریه امسال باعث شگفتی همگان شد را تهدید می کند. فدراسیون فوتبال جدید وعده برگزیدن یک سرمربی خارجی و صاحب نام را داده بود. حتی "آرتور جورج" و "خاویر کلمنته" برای مذاکره در مورد عقد قرارداد به کشور ایران سفر کردند.
همچنین گزارش‌هایی مبنی بر جریان داشتن گفت وگوهای فدراسیون با افشین قطبی و امیر قلعه‌نویی به عنوان گزینه‌های بعدی به چشم می‌خورد اما، ناگهان دایی، شناخته شده ترین چهره فوتبال ایران در خارج از کشور به عنوان گزینه نخست پدیدار شد.
بزرگترین گلزن فوتبال ملی جهان اکنون هدف دیگری را مقابل دیدگان خود می‌بیند که آن هم کمک به ایران برای راهیابی از مرحله نهایی مقدماتی جام‌جهانی و چهارمین تجربه حضور در این رقابت‌ها است. بدون شک این مساله انتقادهای داخلی بسیاری را خاموش می کند.
* راهنمای باشگاه به باشگاه
1- ملوان
این باشگاه در سواحل دریای خزر بنا شده و به عنوان باشگاهی که استعدادهای خانگی را پرورش داده و تیم‌های بزرگ را شکست می دهد شناخته می شود. قوهای سپید سه بار قهرمانی در جام حذفی را تجربه کرده‌اند. بزرگترین بازیکن آنها، کاپیتان سابق تیم ملی سیروس قایقران بود که در یک سانحه رانندگی در سال 1996 درگذشت.
2- پگاه گیلان
باشگاهی که مدام به دسته پایین تر سقوط کرده و به دسته برتر راه پیدا می‌کند اما امسال با حضور در دیدار نهایی جام حذفی به بزرگترین دستاورد خود رسید. از سال 2002، شرکت پگاه یکی از شرکت‌های بزرگ تهیه شیر در ایران به عنوان مالک این باشگاه شناخته می‌شود.( یک‌هفته پیش به داماش واگذار شد) پیش از این، آنها با نام استقلال رشت شناخته می‌شدند. بازی پگاه برابر ملوان به عنوان داغ ترین شهرآورد دریای خزر شناخته می شود.
3- پیکان قزوین
تاسیس این باشگاه در سال 1967 صورت گرفت اما با بیش از دو دهه انحلال روبرو شد. افتتاح دوباره پیکان در سال 2000 توسط کارخانه بزرگ اتومبیل‌سازی ایران خودرو انجام شد. اکنون باشگاه پیکان در شهر قزوین که در 150 کیلومتری غرب تهران واقع است قرار دارد. این باشگاه زمانی توانست نامی برای خود دست و پا کند که علی پروین بازیکن افسانه ای در سال 1970 به مدت یک فصل برای آنها توپ زد.
4- سایپا
سایپا نام دومین شرکت بزرگ اتومبیل‌سازی در ایران بوده که مالک این باشگاه نیز است. سایپا سه بار به قهرمانی در لیگ دست یافته است که آخرین آنها در سال 2007 به همراه علی دایی در قالب مربی- بازیکن به دست آمد. مهاجم پیشین تیم ملی و سرمربی کنونی این تیم و در کنار وزنه‌بردار نام‌آور المپیک حسین رضازاده، هم‌چنان جزو هیات مدیره باشگاه است.
5- پرسپولیس
پرسپولیس با بیش از 30 میلیون هوادار به عنوان محبوب‌ترین باشگاه آسیا شناخته می‌شود. این باشگاه در سال 1960 پس از منحل شدن باشگاه شاهین شکل گرفت و بسیاری از ستارگان شاهین به این باشگاه پیوستند. پرسپولیس که همچنین با عنوان پیروزی شناخته می‌شود، با 9 قهرمانی در لیگ و یک نایب قهرمانی در آسیا رکورددار است. آنها فصل گذشته به گونه‌ای دراماتیک با پیروزی ثانیه‌های آخر در واپسین بازی خود برابر سپاهان به قهرمانی دست یافتند.
6- استقلال
یکی از دو باشگاه بزرگ تهران که دارای میلیون‌ها هوادار در سراسر کشور است. آبی‌ها در سال 1945 تاسیس یافته و پیش از انقلاب اسلامی با نام تاج شناخته می‌شدند. آنها شش قهرمانی در لیگ را تجربه کرده و با دو قهرمانی در آسیا (سال 1970 و 1991) به عنوان موفق‌ترین باشگاه ایرانی در رقابت‌های قاره‌ای شناخته می‌شوند.
استقلال فصل گذشته به مقامی بهتر از سیزدهم در لیگ داخلی دست نیافته و سه بار سرمربی خود را عوض کرد. اما، چندی پیش توانست به قهرمانی در جام حذفی دست پیدا کند.
7- راه‌آهن
این باشگاه تهرانی در سال 1964 توسط شرکت راه‌آهن ایران تاسیس شد. آنها در زمینه پرورش استعدادهای جوان شهرت دارند. باشگاه راه‌آهن سال‌های بسیاری را در دسته پایین‌تر سپری کرد اما، سرانجام در فصل 2006-2005 توانست به لیگ برتر راه پیدا کند. شایعه‌هایی مبنی بر انتقال این باشگاه از تهران به یک شهر دیگر به گوش می‌رسد.
8- پاس همدان
در سال 2007، سران باشگاه پاس تهران، آخرین باشگاه ایرانی که در سال 1993 به قهرمانی در آسیا دست یافت، با اعلام انتقال باشگاه به شهر همدان که هیچ تیم دسته برتری را در اختیار ندارد، فوتبال کشور را حیرت زده کردند.
9- صبای قم
این باشگاه در سال 2002 تاسیس شد و در فصل 2005-2004 توانست در لیگ برتر حضور پیدا کند. با حمایت یکی از شرکت‌های دولتی و ثروتمند باتری، آنها در سال 2005 با تیمی متشکل از بازیکنان ملی‌پوش همچون علی دایی و یحیی گل‌محمدی به قهرمانی در جام حذفی دست یافتند. چندی پیش این باشگاه از تهران به شهر مذهبی قم انتقال یافت.
10- ابومسلم
این باشگاه مشهدی مشهورترین باشگاه غربی ایران است اما، هرگز نتوانسته به عنوان مهمی دست پیدا کند. خداداد عزیزی که در سال 1996 به عنوان بهترین بازیکن آسیا شناخته شد، فصل گذشته سرمربی این تیم بود اما، پس از درگیری با رییس باشگاه مجبور به ترک ابومسلم شد.
11- پیام مشهد
پیام مشهد همواره زیرسایه رقیب همشهری ابومسلم قرار داشته است. آنها فصل گذشته پس از 10 سال حضور در دسته پایین‌تر توانستند به لیگ برتر راه پیدا کنند. خداداد عزیزی مرد همیشه جنجالی فوتبال ایران، سرمربی این تیم است.
12- سپاهان
این تیم یکی از قدرت‌های آشکار فوتبال ایران است. سپاهان که در شهر اصفهان بنا شده توسط شرکت آهن مبارکه مالکیت می‌شود. آنها با قهرمانی در لیگ در فصل 2003-2002 نخستین تیم خارج از پایتخت بودند که توانستند به این مقام دست پیدا کنند. فصل گذشته سپاهان نایب قهرمان لیگ برتر شده و در سال 2007 توانست به دیدار نهایی لیگ قهرمانان آسیا راه یابد. آنها در همین سال توانستند به سومین قهرمانی در جام حذفی دست پیدا کنند.
13- ذوب آهن
مالک این باشگاه شرکت آهن ذوب آهن است و آنها همواره زیر سایه رقیب همشهری سپاهان قرار داشته‌اند اما، به طور معمول در نیمه بالای جدول قرار می‌گیرند. ذوب آهن در سال 2005 نایب قهرمان لیگ شد.
14- فولاد خوزستان
این باشگاه که با حمایت شرکت صنعتی همراه است، در سال 2007 به دسته پایین‌تر سقوط کرد. اگرچه آنها فصل گذشته بازی حذفی برای راهیابی به لیگ برتر را واگذار کردند اما، با خرید حق امتیاز باشگاه سپاهان نوین توانستند در رقابت‌های لیگ برتر این فصل حضور پیدا کنند.
15- استقلال اهواز
استقلال اهواز یکی از دو باشگاه خصوصی حاضر در لیگ برتر است؛ اما، مالک جوان این باشگاه علی شفیع‌زاده در حال حاضر در دبی زندگی می‌کند و ظاهرا به دلیل بدهی‌های خود حق ورود به ایران را ندارد. استقلال اهواز با نایب قهرمانی در فصل 2007-2006 بهترین مقام خود در تاریخ 60 ساله این باشگاه را بدست آورد.
16- برق شیراز
این باشگاه یکی از قدیمی‌ترین باشگاه‌های ایران است که در سال 1946 تاسیس شد. برق شیراز به طور معمول در میانه جدول قرار می‌گیرد و از پشتیبانی نسبتا کمی برخوردار است.
18- مس کرمان
مس کرمان در سال 1998 شکل گرفت و مالک آن یک کارخانه استخراج مس است. آنها طی دو فصل گذشته در لیگ برتر حضور داشته‌اند.
** پیشگامان و تاثیرگذاران فوتبال ایران
علی پروین
علی پروین که با لقب "سلطان" شناخته شده است، از دید بسیاری، بزرگترین بازیکن فوتبال ایران قلمداد می‌شود. پروین در جام جهانی 1978 کاپیتان ایران بود و به همراه پرسپولیس تا 40 سالگی در سطح بالای فوتبال توپ زد. او هشت سال آخر در این باشگاه را به عنوان مربی بازیکن سپری کرد و سپس هدایت قرمزها را برعهده گرفت. وی همچنین در بین سال‌های 1989 تا 1993 هدایت تیم ملی را برعهده داشت.
امیر قلعه‌نویی مرد 44 ساله، تابستان امسال به همراه استقلال قهرمانی در جام حذفی را تجربه کرد و در سال 2006 پس از دو سال طلسم توانست برای نخستین بار استقلال را به قهرمانی درلیگ برتر برساند. این موفقیت سبب روی کار آمدن او به عنوان سرمربی تیم ملی شد اما، ژنرال پس از نمایش‌های ناامید کننده در جام ملت‌های آسیا در سال 2007 از کار برکنار شد.
برانکو ایوانکوویچ سرمربی کروات در طول چهار سال حضور خود در ایران موفقیت‌های بسیاری به دست آورد. او در سال 2002 مدال طلای بازی‌های آسیایی بوسان را کسب کرد، در سال 2004 به مقام سوم جام ملت‌های آسیا دست یافت و تیم ملی را به جام جهانی 2006 هدایت کرد. ایوانکوویچ که با لقب "نجیب‌زاده" شناخته می‌شود با وجود اینکه اکنون در دیناموزاگرب مشغول به کار است به عنوان فرد تاثیرگذاری در فوتبال ایران شناخته می‌شود.
افشین قطبی قطبی فصل گذشته همراه با پرسپولیس و به عنوان سرمربی این تیم، قهرمانی در لیگ برتر را تجربه کرد. وی پیش از آن، به عنوان دستیار هر سه سرمربی هلندی کره جنوبی طی سال‌های گذشته یعنی گاس هیدینگ، دیک ادووکات و پیم فربیک انجام وظیفه می‌کرد.
علی کریمی کریمی یکی از بزرگترین بازیکنان فوتبال ایران است که با نام مستعار جادوگر شناخته می‌شود. او که در سال 2004 به عنوان بهترین بازیکن آسیا شناخته شد، دوران اوج خود را در کشور امارات سپری کرد. کریمی در سال 2005 به بایرن مونیخ پیوست اما، با وجود عملکرد قابل قبول در فصل نخست حضورش در این باشگاه، در سال 2007 به خلیج و کشور قطر بازگشته و با انتظارهای بالای سطح ممتاز فوتبال اروپا وداع گفت.
مهدی مهدوی‌کیا موفقیت مهدوی‌کیا در یک دهه گذشته در خارج از کشور بیشترین تداوم را داشته است. این بازیکن 32 ساله اکنون یازدهمین فصل حضورش در بوندسلیگا را پشت سر می‌گذارد. وی هشت سال در هامبورگ توپ زد و به بازیکن مورد علاقه هواداران مبدل شد و سپس سه سال را در آینتراخت فرانکفورت سپری کرد. مهدوی‌کیا در سال 2003 به عنوان بهترین بازیکن آسیا شناخته شد. وی بیش از 100 بازی ملی در کارنامه دارد و اکنون کاپیتان تیم ملی است.
محسن صفایی فراهانی صفایی فراهانی یک اقتصاددان و سیاست‌مدار تاثیرگذار است که طی سال‌های گذشته یکی از بازیکنان اصلی فوتبال ایران بوده است. وی به عنوان رییس فدراسیون، بین سال‌های 1997 تا 2001 فوتبال ایران را به سمت حرفه‌ای شدن هدایت کرد. در سال 2007 به دنبال محرومیتی که فیفا برای فدراسیون فوتبال ایران در نظر گرفت، صفایی توسط فیفا به عنوان رییس کمیته انتقالی برگزیده شد.
محمد علی‌آبادی علی‌آبادی معاون رییس جمهور و رییس سازمان تربیت بدنی است. انتقادها از دانش کم وی پیرامون مسایل مربوط به فوتبال می‌گویند اما، او در زمینه زیرساخت‌ها و بنا کردن ورزشگاه‌های جدید موفق بوده است.
علی دایی سرمربی تیم ملی مشهورترین چهره فوتبال ایران است. دایی به عنوان بازیکن، 109 گل در 149 بازی ملی به ثمر رساند و سال‌های موفقی را در باشگاه‌های آلمان سپری کرد. وی در فصل 2007-2006 به عنوان مربی – بازیکن همراه با سایپا به قهرمانی در لیگ برتر دست یافت.
* خلاصه پیشینه
لیگ برتر ایران دارای 18 تیم است. این رقابت‌ها به طور معمول از ماه اوت آغاز شده و در ماه مه پایان می‌یابد. براساس سازماندهی جدید مسابقات باشگاه‌های آسیایی، سه تیم نخست لیگ برتر به لیگ قهرمانان آسیا راه پیدا می‌کنند. سه تیم انتهای جدول به دسته پایین‌تر سقوط می‌کنند.
اختلاف عمده‌ای درمورد حضور تماشاگران در دیدارهای لیگ برتر به چشم می‌خورد. بسیاری بازی‌ها کمتر از 500 نفر تماشاگر را به خود جذب می‌کنند اما، داربی پرسپولیس – استقلال بیش از 100 هزار نفر تماشاگر به همراه دارد.
رقابت‌های جام حذفی برنامه ثابتی ندارند. در سال‌های اخیر این بازی‌ها بین لیگ‌های مختلف برگزار شده اما، برای طی چند فصل پس از پایان رقابت های لیگ برگزار شد. تیم‌های دسته بالا در مرحله‌های بالاتر وارد این رقابت‌ها می‌شوند.